Pontyfikat Jana Pawła II

Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!
Najdrożsi Bracia i Siostry,
Jeszcze przeżywamy wielki smutek z powodu śmierci naszego ukochanego papieża Jana Pawła I, a oto najdostojniejsi kardynałowie już powołali nowego Biskupa Rzymu. Powołali go z dalekiego kraju… z dalekiego, lecz zawsze tak bliskiego przez łączność w wierze i tradycji chrześcijańskiej. Bałem się przyjąć ten wybór, jednak przyjąłem go w duchu posłuszeństwa dla Pana naszego Jezusa Chrystusa i w duchu całkowitego zaufania Jego Matce, Najświętszej Maryi Pannie. Nie wiem, czy potrafię rozmawiać waszym… naszym językiem włoskim. Jeżeli się pomylę, to mnie poprawicie. Przedstawiam się wam wszystkim dzisiaj, by wyznać naszą wspólną wiarę, naszą nadzieję, naszą ufność pokładaną w Matce Chrystusa i Kościoła z pomocą Pana Boga i z pomocą ludzi.

Jan Paweł II, Watykan, Bazylika Św. Piotra, Balkon Błogosławieństw, 16 października 1978 roku

PONTYFIKAT:

6 sierpnia 1978 roku zmarł papież Paweł VI. Jego pontyfikat trwał 15 lat. Po uroczystościach pogrzebowych 25 sierpnia 1978 roku rozpoczęło się konklawe. W czwartej turze głosowania na papieża wybrano sześćdziesięciosześcioletniego kardynała Albino Luciani, który przyjął imię Jan Paweł I. Jego pontyfikat zakończył się po trzydziestu trzech dniach. Papież zmarł w nocy z 28 na 29 września 1978 roku. Kolejne konklawe według Konstytucji Apostolskiej Romano Pontifici eligendo rozpoczęło się 14 października 1978 roku z udziałem 111 elektorów z 49 państw świata. 16 października 1978 roku około godziny 17:15 kardynał Karol Wojtyła wybrany został biskupem Rzymu i 264 następcą Świętego Piotra. W ósmym głosowaniu otrzymał 99 głosów. Przyjął imię Jan Paweł II. Był pierwszym papieżem spoza Włoch od roku 1522.

Pełna tytulatura:

Jego Świętobliwość
Ojciec Święty
Jan Paweł II
Biskup Rzymski
Namiestnik Pana naszego Jezusa Chrystusa
Następca Księcia Apostołów
Najwyższy kapłan Kościoła Katolickiego
Patriarcha Zachodu
Prymas Italii
Arcybiskup Metropolita Rzymskiej Prowincji Kościelnej
Suwerenny Władca Państwa Watykańskiego
Wikariat watykański obejmuje parafię Świętej Anny oraz Bazylikę Świętego Piotra.
Katedrą Biskupa Rzymu jest Bazylika Świętego Jana na Lateranie.

17 października 1978 roku nowo wybrany następca Świętego Piotra koncelebrował wraz z kardynałami Mszę Świętą Pro Ecclesia w Kaplicy Sykstyńskiej, wygłosił pierwsze orędzie radiowo-telewizyjne oraz odwiedził swojego przyjaciela, arcybiskupa Andrzeja Marię Deskura w poliklinice Gemelli (wł. Policlinico Universitario Agostino Gemelli). Już w pierwszych dniach sprawowania pontyfikatu Jan Paweł II spotykał się z koronowanymi i politycznymi przywódcami różnych kontynentów a także z hierarchami kościelnymi i przedstawicielami świata nauki. Chętnie odpowiadał także na pytania dziennikarzy.

Uroczysta inauguracja pontyfikatu odbyła się 22 października 1978 roku na Placu Świętego Piotra. Papież zwrócił się do wiernych słowami: Bracia i Siostry, nie bójcie się przygarnąć Chrystusa i przyjąć Jego władzę, pomóżcie Papieżowi i wszystkim tym, którzy pragną służyć Chrystusowi, służyć człowiekowi i całej ludzkości. 12 listopada 1978 roku odbył się natomiast uroczysty ingres do Bazyliki Świętego Jana na Lateranie, czyli katedry Biskupa Rzymu. W dniach od 25 stycznia do 1 lutego 1979 roku Jan Paweł II odbył pierwszą podróż apostolską. Odwiedził Dominikanę, Meksyk i wyspy Bahama. 4 marca 1979 roku pojawiła się natomiast Jego pierwsza encyklika zatytułowana Redemptor hominis. Tekst zawierał wskazówki programowe pontyfikatu. Kolejną podróżą była pielgrzymka do Ojczyzny. Jej celem było uczczenie dziewięćsetnej rocznicy męczeńskiej śmierci Świętego Stanisława, Biskupa, jednego z patronów Polski. Papież odwiedził m.in. Warszawę, Gniezno, Częstochowę, Kraków (także Mogiłę i Nową Hutę), Kalwarię Zebrzydowską, Wadowice, Oświęcim, Brzezinkę oraz Nowy Targ. Podczas tej wizyty padły z ust papieża pamiętne słowa, które zmieniły bieg historii w Europie: Wołam ja, syn polskiej ziemi, a zarazem ja, Jan Paweł II, papież, wołam z wami wszystkimi: Niech zstąpi Duch Twój! Niech zstąpi Duch Twój! I odmieni oblicze ziemi. Tej ziemi! Kolejna podróż apostolska (Irlandia, Stany Zjednoczone) odbyła się w dniach 29 września – 7 października 1979 roku. Podczas pobytu w Nowym Jorku 2 października 1979 roku Jan Paweł II wygłosił przemówienie na 34. sesji zgromadzenia ogólnego ONZ. Wystąpienie zatytułowane było: Godność osoby ludzkiej, która jest fundamentem sprawiedliwości i pokoju. 10 listopada 1979 roku na posiedzeniu Papieskiej Akademii Nauk Jan Paweł II wezwał do ponownego zbadania sprawy Galileusza oraz przypomniał osobę Alberta Einsteina, zwracając uwagę, iż: Głęboka harmonia łączy prawdy naukowe z prawdami wiary. Pod koniec roku (29 – 30 listopada 1979) miała miejsce czwarta już pielgrzymka zagraniczna Ojca Świętego. Papież udał się z wizytą do Turcji, spotkał się z patriarchą ekumenicznym Dimitriosem I oraz hierarchami kościołów: syryjskiego, ormiańskiego i prawosławnego. Rok 1980 także obfitował w podróże apostolskie: kraje kontynentu afrykańskiego (m.in. Zair, Kongo, Kenia, Ghana, Górna Wolta, Wybrzeże Kości Słoniowej), Francja, Brazylia oraz Republika Federalna Niemiec. 2 czerwca 1980 roku Jan Paweł II przemawiał w paryskiej siedzibie Unesco na temat przyszłości człowieka w kontekście kultury: Człowiek, który w widzialnym świecie jest jedynym ontycznym podmiotem kultury, jest też jedynym właściwym jej przedmiotem i celem. Kultura jest tym, przez co człowiek, jako człowiek, staje się bardziej człowiekiem: bardziej „jest”. Na tym także opiera się owo kapitalne rozróżnienie pomiędzy tym, czym człowiek jest, a tym, co posiada, pomiędzy „być” a „posiadać”. Kultura pozostaje zawsze w istotnym i koniecznym związku z tym, czym (raczej: kim) człowiek „jest”, natomiast związek jej z tym, co człowiek „ma” (posiada), o tyle jest ważne dla kultury, o tyle jest kulturotwórcze, o ile człowiek poprzez to, co posiada, może równocześnie pełniej „być” jako człowiek, pełniej stawać się człowiekiem we wszystkich właściwych dla człowieczeństwa wymiarach swego bytowania. Doświadczenie różnych epok, nie wyłączając naszej, przemawia za tym, ażeby o kulturze myśleć i mówić przede wszystkim w konstytutywnym związku z samym człowiekiem, a dopiero wtórnie i pośrednio w związku z całym światem jego wytworów. W dniach od 15 do 19 listopada 1980 roku zwołany został V Synod Biskupów poświęcony zadaniom rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym. Owocem posynodalnym była adhortacja apostolska Familiaris consorito, ogłoszona 22 listopada 1981 roku.

Rok 1980 to początek głębokich przemian społeczno-politycznych w Polsce, Ojczyźnie Jana Pawła II. Jego pierwsza pielgrzymka uruchomiła lawinę procesów wolnościowych, powstałych na bazie pogłębiającego się kryzysu gospodarczego i coraz odważniejszych prób walki o ustrój demokratyczny. Silny opór społeczny doprowadził do powstania masowego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność. Polski wiatr odnowy rozprzestrzeniał się systematycznie na inne europejskie kraje bloku wschodniego. Jan Paweł II żywo interesował się procesem demokratyzacji państw komunistycznych, w którym dostrzegał szansę zatrzymania mechanizmów ateizacji oraz nasilających się aktów łamania praw człowieka. Wielokrotnie spotykał się z przywódcami opozycji oraz szefami państw uznawanych za demokratyczne. Równocześnie 16 grudnia 1980 roku Ojciec Święty skierował list do Sekretarza Generalnego KPZR Leonida Breżniewa, w którym dyplomatycznie odnosił się do groźby interwencji sowieckiej w Polsce. Pisał m.in.: Wydarzenia mające miejsce w Polsce w ostatnich miesiącach zostały wywołane nieuchronną koniecznością gospodarczej przebudowy kraju, co wymaga równocześnie przebudowy moralnej opartej na świadomym zaangażowaniu, w duchu solidarności, wszystkich sił całego społeczeństwa. Ufam, że zrobi Pan wszystko, co w Pana mocy, żeby rozładować obecne napięcie, aby polityczna opinia publiczna została uspokojona w kwestii tego delikatnego i pilnego problemu. Pomimo licznych politycznych zawirowań i niepokojących wydarzeń fala wolnościowa rozeszła się po krajach Europy Środkowo-Wschodniej doprowadzając po 1989 roku do przemian m. in. w Polsce, na Węgrzech, w Rumunii, Czechosłowacji, Niemieckiej Republice Demokratycznej oraz Związku Radzieckim. Jan Paweł II uważany jest za przywódcę, który wniósł ogromny wkład w pokojowe przemiany w krajach europejskich. Zaangażowanie Ojca Świętego w sprawy przeobrażeń politycznych uznane zostało za jedną z przyczyn zamachu na Jego osobę, do którego doszło na Placu Świętego Piotra w Watykanie. Karol Wojtyła już jako student i kleryk, a następnie biskup i kardynał pozostawał stale w kręgu zainteresowań komunistycznego aparatu bezpieczeństwa. Jego wybór na papieża został bardzo źle odebrany przez przywódców krajów bloku wschodniego. 13 maja 1981 roku o godzinie 17.19, podczas audiencji na Placu Świętego Piotra w Watykanie, Jan Paweł II został postrzelony w brzuch oraz rękę przez tureckiego zamachowca, 23 letniego Mehmeta Ali Agcę. Przewieziony został do polikliniki Gemelli (Policlinico Universitario Agostino Gemelli) i natychmiast poddany sześciogodzinnej operacji. Pomimo długiego leczenia i rehabilitacji papież nigdy już nie odzyskał pełni sił. Po zamachu wprowadzono nadzwyczajne środki ostrożności, między innymi oszklone i wzmocnione papamobile. Jan Paweł II wierzył, że jego życie uratowała Matka Boska Fatimska, której święto było obchodzone właśnie w dniu zamachu. W maju 1982 roku, podczas pielgrzymki do Portugalii, Ojciec Święty przekazał kulę zamachowca jako votum: kiedy przed rokiem, na placu św. Piotra miał miejsce zamach, gdy odzyskałem świadomość, myśli moje pobiegły natychmiast do tego Sanktuarium, ażeby w Sercu Matki Niebieskiej złożyć podziękowanie… We wszystkim, co się wydarzyło, zobaczyłem – i stale będę to powtarzał – szczególną matczyną opiekę Maryi. A że w planach Bożej Opatrzności nie ma przypadków – zobaczyłem w tym wezwanie i kto wie, przypomnienie orędzia, które stąd wyszło. Na Boże Narodzenie 1983 roku Jan Paweł II odwiedził Mehmeta Ali Agcę w więzieniu a następnie zabiegał o jego uwolnienie. Spotykał się także z rodziną zamachowca. Rok 1981 to także data wydania kolejnej encykliki Laborem exercens oraz adhortacji apostolskiej Familiaris Consortio. W 1982 roku Jan Paweł II odbył siedem kolejnych zagranicznych podróży apostolskich: do krajów Afryki oraz do Portugalii, Wielkiej Brytanii, Brazylii, Argentyny, Szwajcarii, San Marino oraz Hiszpanii. 10 października 1982 roku w Watykanie dokonał kanonizacji polskiego męczennika, ojca Maksymiliana Marii Kolbe.

W latach 1979–2004 Ojciec Święty Jan Paweł II odbył łącznie 104 zagraniczne podróże apostolskie i odwiedził wszystkie zamieszkałe kontynenty. Odwiedził 130 krajów, w tym niektóre kilkakrotnie. Podczas tych podróży pokonał łącznie 1 mln 700 tysięcy kilometrów. 145 razy nawiedzał także miejscowości włoskie. Ostatnią Jego podróżą była pielgrzymka do ośrodka kultu Maryjnego w Lourdes (Francja), 15-16 sierpnia 2004 roku.

W czasie swojego pontyfikatu Ojciec Święty Jan Paweł II zainicjował proces szerokiego dialogu międzyreligijnego i międzykulturowego. 27 października 1986 roku zorganizował Światowy Dzień Modlitwy o Pokój we włoskim mieście Asyż. Zaproszenie przyjęli reprezentanci chrześcijaństwa, judaizmu, islamu, buddyzmu, hinduizmu, dźinizmu, sikhizmu, zaratusztrianizmu oraz tradycyjnych religii Afryki i Ameryki. Niekatolicki świat chrześcijański reprezentowali prawosławni, wschodnie Kościoły niechalcedońskie, anglikanie, starokatolicy i protestanci – luteranie, reformowani, metodyści, baptyści, mennonici, kwakrzy, unitarianie, Uczniowie Chrystusa, mnisi ze Wspólnoty w Taizé, Światowa Rada Kościołów oraz Międzynarodowe Stowarzyszenia Chrześcijańskiej Młodzieży Męskiej (YMCA) i Żeńskiej (YWCA). Obecni byli także: minister spraw zagranicznych Włoch Giulio Andreotti, nuncjusz apostolski abp Luigi Poggi oraz przedstawiciele sekretarza generalnego ONZ. Stronę katolicką reprezentowało 14 kardynałów, arcybiskupów i biskupów zaproszonych przez Ojca Świętego. Miasto Asyż zostało wybrane przez Jana Pawła II ze względu na postać Świętego Franciszka, czyli najbardziej akceptowanego Świętego Kościoła Katolickiego. Jego postawa symbolizuje tolerancję religijną i kulturową. Spotkanie przedstawicieli wielu religii w Asyżu w roku 1986 było pierwszym takim wydarzeniem w historii świata i stało się drogowskazem na drodze do pojednania, wzajemnej tolerancji i pokoju. Ponowne spotkanie odbyło się w roku 2002. Jan Paweł II był pierwszym papieżem, który przekroczył próg synagogi (13 kwietnia 1986 roku, Synagoga Większa w Rzymie). W wadowickiej synagodze bywał już w okresie swojego dzieciństwa, zapraszany przez zaprzyjaźnioną rodzinę Klugerów. W marcu 2001 roku Ojciec Święty udał się z historyczną wizytą do Ziemi Świętej. Odwiedził Jordanię, Izrael oraz terytoria palestyńskie. Modlił się w miejscu narodzenia Chrystusa – Betlejem oraz w miejscu Jego śmierci i zmartwychwstania – Jerozolimie. Odwiedził Wzgórze Świątynne oraz przemawiał w Instytucie Yad Vashem: Jako biskup Rzymu i Następca Piotra Apostoła zapewniam naród izraelski, że Kościół katolicki powodowany ewangelicznym nakazem prawdy i miłości, nie zaś względami politycznymi, jest głęboko zasmucony przejawami nienawiści, aktami prześladowań oraz antysemityzmu wobec Żydów ze strony chrześcijan przez wszystkie czasy i w każdym miejscu(…) Kościół odrzuca każdą formę rasizmu, jako negację obrazu Stwórcy obecnego w każdym ludzkim istnieniu. Pozostawił także w szczelinie Ściany Płaczu kartkę z tekstem: Boże naszych ojców, który wybrałeś Abrahama i jego potomków, by ponieśli narodom Twe Imię: jesteśmy głęboko zasmuceni postępowaniem tych, którzy w ciągu dziejów spowodowali cierpienia tych Twoich dzieci i prosząc o Twe wybaczenie chcemy zobowiązać się do doskonałego braterstwa z ludem Przymierza. Ojciec Święty spotykał się często z przedstawicielami innych religii, między innymi Muzułmanami, Ormianami, Koptami, wyznawcami protestantyzmu oraz prawosławia. 12 marca 2000 roku, w Dniu Przebaczenia, hierarchowie katoliccy prosili Wszechmogącego Boga o przebaczenie za grzechy Kościoła: Władco świata, Ojcze wszystkich ludzi, przez swojego Syna wezwałeś nas, byśmy miłowali nieprzyjaciół, dobrze czynili tym, którzy nas nienawidzą, i modlili się za naszych prześladowców. Wielokrotnie jednak chrześcijanie sprzeniewierzyli się Ewangelii i ulegając logice przemocy, pogwałcili prawa ludów i narodów, okazując pogardę dla ich kultur i tradycji religijnych: okaż się cierpliwy i miłosierny wobec nas i przebacz nam! Przez Chrystusa, Pana naszego. Podczas pielgrzymki do Syrii w maju 2001 roku Ojciec Święty odwiedził meczet w Damaszku.

Z inicjatywy Jana Pawła II powstały Światowe Dni Młodzieży, czyli modlitewne spotkania młodych z całego świata organizowane z udziałem papieża. Do roku 2013 Światowe Dni Młodzieży organizowane były w Buenos Aires, Santiago de Compostela, Częstochowie, Denver, Manili, Paryżu, Rzymie, Toronto, Kolonii, Sydney, Madrycie oraz Rio de Janeiro. Jan Paweł II był również inicjatorem Międzynarodowego Roku Młodzieży, Światowych Spotkań Rodzin, Światowego Dnia Chorego, Dnia Życia Konsekrowanego. Kontynuował także inicjatywy swoich poprzedników, m. in. obchody Światowych Dni Pokoju, Światowych Dni Środków Masowego Przekazu, Światowych Dni Modlitw o Powołania Kapłańskie oraz Światowych Dni Migranta i Uchodźcy.

Jan Paweł II beatyfikował 1338 błogosławionych (w tym 160 Polaków) oraz kanonizował 482 świętych Kościoła katolickiego (w tym 11 pochodzących z Polski). W czasie swojego pontyfikatu wyświęcił 2800 kapłanów i konsekrował 321 mianowanych przez siebie biskupów, a do godności kardynalskiej wyniósł 232 duchownych. Odbył także 1166 audiencji ogólnych, na których spotkał się z 18 mln pielgrzymów z całego świata.

Ojciec Święty jest autorem 14 encyklik, 15 adhortacji apostolskich, 13 konstytucji apostolskich, 45 listów apostolskich, 29 dokumentów w formie motu proprio oraz tysięcy listów papieskich, w tym także listów otwartych do różnych środowisk. Podczas Jego pontyfikatu wydano nowy Kodeks Prawa Kanonicznego, Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich oraz ogłoszono Katechizm Kościoła Katolickiego i Kompendium Nauki Społecznej Kościoła. Jan Paweł II był także autorem utworów o charakterze dokumentalnym i literackim: Przekroczyć próg nadziei (1994), Dar i tajemnica (1996), Tryptyk rzymski (2003), Wstańcie, chodźmy (2004) oraz Pamięć i tożsamość (2005). Papież kontynuował tradycję swoich poprzedników prowadzenia Drogi Krzyżowej w Wielki Piątek w murach rzymskiego Koloseum. Do wspólnych rozważań zapraszał osoby duchowne i świeckie z różnych stron świata, często niekatolików.

W lutym 2005 roku u 85-letniego Jana Pawła II nastąpiły komplikacje zdrowotne spowodowane przebytą grypą (rozwijające się zapalenie krtani i tchawicy). Z tego powodu konieczne było leczenie szpitalne. 24 lutego 2005 roku dokonano zabiegu tracheotomii w celu usprawnienia funkcjonowania aparatu oddechowego. Papież błogosławił z okna szpitalnego wiernych zgromadzonych licznie pod polikliniką Gemelli. Po zakończonym leczeniu Ojciec Święty opuścił szpital 13 marca 2005 roku, w godzinach wieczornych. 16 marca 2005 roku Jan Paweł II błogosławił wiernych na Placu Świętego Piotra już z okna swojego apartamentu, a 19 marca łączył się za pośrednictwem telewizji z młodzieżą modlącą się w Bazylice Świętego Jana na Lateranie. Następnego dnia, podczas Niedzieli Palmowej, modlitwę Anioł Pański odmówił ze zgromadzonymi kardynał Camillo Ruini, a papież kolejny raz błogosławił wiernych ze swojego okna. Takie błogosławieństwa miały jeszcze miejsce kilkakrotnie podczas Wielkiego Tygodnia. Stan zdrowia nie pozwalał Mu na uczestnictwo w Drodze Krzyżowej odprawianej w Koloseum. Jej przebieg śledził jednak w Swojej Kaplicy za pomocą łączy telewizyjnych. W Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego, 27 marca 2005 roku, Ojciec Święty Jan Paweł II udzielił ostatniego błogosławieństwa Urbi et Orbi. Jego stan zdrowia stopniowo się pogarszał, pojawiły się kolejne infekcje oraz niewydolność krążeniowa, a następnie szok septyczny. Na prośbę chorego nie przewieziono go do szpitala, ale zapewniono kompleksową opiekę medyczną w papieskich apartamentach. W obecności chorego odprawiane tam były także Msze święte. W obliczu pogłębiających się dolegliwości 31 marca 2005 roku kardynał Marian Jaworski udzielił Mu sakramentu namaszczenia chorych. 2 kwietnia 2005 roku stan papieża kolejny raz się pogorszył. O godzinie 21.37 Ojciec Święty Jan Paweł II odszedł do Domu Ojca. Bezpośrednio na Placu Świętego Piotra oraz za pośrednictwem mediów miliony wiernych na całym świecie towarzyszyły temu wyjątkowemu człowiekowi w ostatnich dniach. Natychmiastową reakcją na wiadomość o śmierci były gromkie brawa w podzięce za wspaniały pontyfikat oraz odśpiewanie dziękczynnego Te Deum laudamus. Na całym świecie rόwnież zabrzmiały dzwony obwieszczające tę śmierć, gromadząc liczne rzesze ludzi w kościołach, na placach i miejscach, gdzie gromadził ich niegdyś papież pielgrzym. Modlitwa, płacz i wdzięczność za wielki pontyfikat obiegły cały świat, nie tylko ten chrześcijański, rόwnież ten pozachrześcijański i polityczny. W wielu krajach do uroczystości pogrzebowych ogłoszono żałobę narodową, w tym szczegόlnie w Watykanie i w Polsce, opuszczając do połowy masztu flagi narodowe. Przez kilka następnych dni, aż do pogrzebu, byliśmy świadkami jakiegoś globalnego cudownego przemienienia, w ktόrym ludzie wyciszeni i pełni zadumy okazywali sobie wzajemną życzliwość i serdeczność. Każdy na swόj sposόb odczuwał stratę tej wielkiej postaci i właśnie w ten sposόb przekazywał ją innym(…).
Jan Paweł II przypomniał wspόłczesnemu człowiekowi o humanizującej roli chrześcijańskich cnόt, ktόrych wartość, zarόwno w wymiarze indywidualnym jak i społecznym, pokazywał na własnym przykładzie każdego dnia, aż do końca swego życia. Jego śmierć poprzedziła wieloletnia (od 1991) choroba Parkinsona, ktόra w żadnym wypadku nie zwolniła go z obowiązkόw apostolskich. Choroba z każdym rokiem postępowała coraz bardziej krępując swobodę ruchόw. Do tego doszły jego pόźniejsze upadki, ktόre unieruchomiły go tak, że z początku chodził o lasce, a potem już w ogόle musiał polegać na specjalnym wόzku, by się poruszać. Papież pomimo tego wszystkiego, nie ustawał w podrόżach misyjnych, w audiencjach, publicznym nauczaniu, pisaniu, liturgicznych celebracjach i administrowaniu, jakkolwiek wszystko przychodziło mu już o wiele wolniej i trudniej, bo z większym nakładem pracy (…) Wynikające stąd doświadczenie cierpienia oraz wcześniejszy zamach na jego życie (13 maja 1981), dostatecznie przygotowały go na zbliżający się koniec. (Ryszard Groń, Śmierć Jana Pawła II – wspόłczesny przykład “dobrego umierania”, www.wiarairozum.org/data/newsgallery/738.pdf‎)

Wykorzystana literatura:
Ryszard Groń, Śmierć Jana Pawła II – wspόłczesny przykład “dobrego umierania”, www.wiarairozum.org/data/newsgallery/738.pdf
Jan Paweł II, Autobiografia, opracowanie: Justyna Kiliańczyk-Zięba, Kraków 2002.
Jan Paweł II, Dar i Tajemnica, Kraków 1996.
Jan Paweł II, Dzieła zebrane, Kraków 2009.
Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Watykan 2005.
Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Rzym 1994.
Jan Paweł II, Wstańcie, chodźmy, Kraków 2004.
Mieczysław Maliński, Jan Paweł II Wielki. Droga do świętości, Kraków 2005.
Mieczysław Maliński, Polski papież. Karol Wojtyła, Kraków 2000.