„Jeśli porównamy wkład w rozwój i upowszechnianie idei dialogu papieża Pawła VI i błog. Jana Pawła II to musimy przyznać, iż aktywność w tym obszarze Pawła VI miała charakter programowy (pierwsza encyklika jego pontyfikatu nosiła tytuł Ecclesiam suam i była poświęcona właśnie sprawie dialogu) i koncepcyjny (dał światu w tej encyklice kompendium wiedzy dialogicznej). Sam Jan Paweł II tak mówił o Pawle VI: Był to intelektualista, subtelny, ale potężny w dziedzinie doktryny. Rozległość jego intelektu kontrastowała z kruchością jego więzi z ziemią. Powierzono mu ster w momencie, gdy wybuchła jedna z najgwałtowniejszych burz, jakie kiedykolwiek szarpały łodzią Piotrową, więc pilotował ją tak, jak się w takich wypadkach robi: lawirując, żeby łodzi nie przewrócić, ale nigdy nie tracąc z oczu gwiazdy przewodniej, którą tylko chyba on jeden chwilami dostrzegał wśród chmur (1).
Nauczanie Jana Pawła II i aktywność na polu dialogu ma inny charakter. Jest to aktywność okazjonalna (inspiruje nowe inicjatywy np. Światowy Dzień Modlitw o Pokój w Asyżu, czy seminaria dialogiczne w Castel Gandolfo) i problemowa (rozwija dialog kulturowy, patronuje licznym dialogom teologicznym o charakterze ekumenicznym) (2). Autor najbardziej znanej autobiografii Jana Pawła II George Weigel pisał: …dyskusje w Castel Gandolfo stały się znakiem firmowym papiestwa Jana Pawła II. Podobnie, jak powołanie przez niego w maju 1982 Papieskiej Rady ds. Kultury, jako stałego urzędu Kurii Rzymskiej, seminaria odzwierciedlały nie tylko jego osobiste zainteresowanie życiem umysłowym, ale także przekonanie, że poważny intelektualny dialog, jest niezbędny dla odbudowania prawdziwego humanizmu dla XXI wieku, oraz jego zaangażowanie jako papieża w dzieło tej odnowy (3). „Jeśli mówimy o okazjonalności zaangażowań Jana Pawła II w sprawy dialogu, to ową okazjonalność należy rozumieć w tym sensie, że nie miała ona charakteru wyłącznie osobistego, czy emocjonalnego. Nie była jedynie odpowiedzią na potrzebę chwili, ale wyjściem naprzeciw sytuacji, która stanowiła znak czasu (4). Jan Paweł II, przynaglany znakami czasu, kierował w ciągu swego pontyfikatu także zachęty do podjęcia w naszej Ojczyźnie dialogów na temat: ładu moralnego, pokoju społecznego, pracy ludzkiej, kierunków rozwoju kulturalnego, odnowy rodziny, czy reformy oświaty i wychowania” (5).
To, że nauczanie błog. Jana Pawła II na temat dialogu i jego inicjatywy w tym względzie miały charakter bardziej pragmatyczny, niż nauki Pawła VI, nie oznacza bynajmniej, iż na polu kształtowania teorii dialogu, jego wkład może być pomniejszany. Papież Benedykt XVI wskazuje, że kluczowe znaczenie dla rozwoju idei dialogu miały dwie encykliki antropologiczne Jana Pawła II: Veritatis splendor oraz Fides et ratio. Papież obala w nich mit, że możliwość poznania prawdy, albo głoszenie uznanej prawdy Bożej (naturalnej – prawo naturalne i objawionej – Pismo św.) stanowi zamach na tolerancję i pluralizm. Prawda nadaje sens życiu ludzkiemu. Prawda też wyzwala człowieka z różnych zniewoleń i stereotypów myślowych (por. J 8,32). To właśnie prawda o człowieku uczy szacunku dla inaczej myślących i pozwala dostrzegać w pluralizmie bogactwo rzeczywistości, umożliwiające poszukiwanie komplementarnych naświetleń tematów i kompromisowego rozwiązywania tych wszystkich spraw, w których przyjęte kompromisy nie naruszają transcendentalnych wartości, samej prawdy, a także dobra i piękna.. Jeśli człowiek nie jest zdolny do poznania prawdy, to wszystko, co myśli i co czyni jest czystą konwencją, wyłącznie „tradycją”. Nie pozostaje mu wtedy nic innego, jak kalkulacja skutków działania (6). Szczególną rolę w życiu ludzkim odgrywa prawda moralna. Benedykt XVI przytacza w tym względzie 50 punkt encykliki Veritatis splendor: …rozum czerpie swą prawdę i swój autorytet z odwiecznego prawa, które nie jest niczym innym, jak mądrością samego Boga (…). Prawo naturalne „nie jest niczym innym, jak światłem rozumu wlanym nam przez Boga” (7). Kluczowym problemem dla Jana Pawła II w dialogu, obok poszukiwania prawdy jest realizacja dobra. Przeciwstawiając się poglądowi, że człowieka można zrozumieć tylko wtedy, gdy punktem wyjścia uczynimy najbardziej pierwotne formy istnienia ludzkiego (czyli, jakby zaczynając „od dołu”), Papież utrzymuje, że istotę człowieka możemy poznać jedynie wówczas, gdy punktem wyjścia refleksji, będzie człowiek doskonały. Z tej perspektywy możemy również zobaczyć drogę, którą musi on przebyć (8). Jest to droga ku dobru, wytyczana poprzez osobistą autorefleksję i dialog, urzeczywistniana w działaniu lub współdziałaniu.
Dla Jana Pawła II, dialog wewnętrzny w Bogu, w łonie Trójcy Świętej stanowi niewyczerpalne źródło tematyczne dialogów międzyludzkich. Analizując Tryptyk rzymski Jana Pawła II Benedykt XVI ukazuje, zaprezentowaną w nim, postawę Abrahama i stwierdza: W niezgłębionym dialogu między ojcem i synem, złożonym z niewielu słów oraz we wspólnym dźwiganiu w milczeniu tajemnicy tychsłów, objawiają się wszystkie pytania historii, ich cierpienie, ich lęki i nadzieje. Ostatecznie staje się jasne, że dialog między ojcem i synem, między Abrahamem a Izaakiem, jest dialogiem w samym Bogu, dialogiem między wiecznym Ojcem i Jego Synem – Słowem – oraz, że ten nieustający dialog jest również odpowiedzią na nasz niedokończony dialog ludzki (9). Według Jana Pawła II dialog wertykalny (z Bogiem) stanowi nie tylko wzorzec dialogu horyzontalnego (z ludźmi), ale także zachętę,zobowiązanie do takiego dialogu i pomoc w jego urzeczywistnianiu. Rozwój życia duchowego, realizowany na drodze dialogu z Bogiem, obejmuje niejako trzy etapy: oczyszczenia, oświecenia, zjednoczenia (10). Te same trzy etapy winny być urzeczywistniane w dialogu międzyludzkim. Dialog międzyludzki oczyszcza najpierw nasze osobowe życie, a w konsekwencji także komunikację międzyludzką od błędów, fałszu, pomyłek, przekłamań czy nadinterpretacji. Oświecenie wiąże się z poszukiwaniem komplementarnych ujęć rzeczywistości, integracją poznania poprzez wiarę, rozum i serce. Jak pisał kardynał Wojtyła: W mojej lekturze i studium zawsze starałem się harmonijnie łączyć sprawy wiary, sprawy myślenia i sprawy serca. To nie są osobne obszary. Każdy przenika i ożywia pozostałe (11). Zjednoczenie wreszcie jest najpierw dążeniem do jednomyślności, w optymalnym wymiarze, możliwym do realizacji w doczesności (por. Dz 2,46). Wyraża się ono również trwaniem w jednym duchu i ożywieniem aktywności, płynącym z zespolenia serc (por. Dz 4, 32).
Jan Paweł II rozwijając dialog wewnątrzkościelny (ad intra), był także gorącym orędownikiem dialogu: ekumenicznego, międzyreligijnego i cywilizacyjnego (ad extra). Nie tylko obligował sam Kościół do takiego dialogu, ale wspierał też wszelkie inicjatywy podejmowane w tym względzie przez inne środowiska: społeczności lokalne, wspólnoty państwowe czy instytucje międzynarodowe. Na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych dnia 5 października 1995 roku Jan Paweł II mówił: Ważne jest, abyśmy zrozumieli to, co można nazwać wewnętrzną strukturą tego ruchu ogarniającego cały świat. Właśnie jego charakter planetarny stanowi dla nas pierwszą i fundamentalną «wskazówkę», potwierdza bowiem, że rzeczywiście istnieją uniwersalne prawa człowieka, zakorzenione w naturze osoby, w której znajdują odzwierciedlenie uniwersalne i niezbywalne wymogi powszechnego prawa moralnego. Prawa te nie są bynajmniej abstrakcyjnymi formułami, ale przeciwnie – mówią nam coś bardzo ważnego o konkretnym życiu każdego człowieka i każdej grupy społecznej. Przypominają nam też, że nie żyjemy w świecie irracjonalnym i pozbawionym sensu, ale że istnieje w nim moralna logika, która rozjaśnia ludzką egzystencję i umożliwia dialog między ludźmi i narodami. Jeżeli pragniemy, aby wiek przymusu ustąpił miejsca wiekowi perswazji, musimy nauczyć się rozmawiać o przyszłości człowieka językiem zrozumiałym dla wszystkich. Powszechne prawo moralne, zapisane w sercu człowieka, jest tą swoistą «gramatyką», której potrzebuje świat, aby podjąć taką rozmowę o własnej przyszłości (12).
Przypisy:
1) A. Frossard, „Nie lękajcie się…”, Rozmowy z Janem Pawłem II, Rzym 1982, s. 213
2) J. Wal, Duch dialogu, Kraków 2013, s. 396
3) G. Weigel, Świadek nadziei. Biografia Papieża Jana Pawła II, Kraków 2000, s. 593
4) por. Z. J. Kijas, Dialog z religiami niechrześcijańskimi – w: Testi Joannis Pauli II. Księga Jubileuszowa z okazji 70. urodzin Jego Eminencji Księdza Kardynała Stanisława Dziwisza Metropolity Krakowskiego i Wielkiego Kanclerza Papieskiej Akademii Teologicznej, [ red. S. Koperek], Kraków 2009, s. 462
5) J. Wal, Duch dialogu,…dz. cyt., tamże, s., s. 397
6) Benedykt XVI – J. Ratzinger, Jan Paweł II. Mój umiłowany Poprzednik, Rzym 2007, s.54
7) Tamże, s. 52
8) Tamże, s. 46
9) Tamże, s. 63
10) Por. Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci, Kraków 2005, s. 34
11) Jan Paweł II, Wstańcie, chodźmy!, Kraków 2004, s.79
12) Od praw osoby ludzkiej do praw narodów – http://www.personalizm.pl/ – dostęp z dnia 30.09.2013 r.
13) Benedykt XVI – J. Ratzinger, Jan Paweł II…., dz. cyt., s. 23